Nabi'nin Hayriye'sinden Öğütler

Hayriye kaleme alındığı günden itibaren çok sevilmiş ve en çok okunan kitaplar arasına geçmiştir. Nabi, bu eserinde hiçbir makam ve mevki ayrımı gözetmeden, nereden ve kimden gelirse gelsin kötülüklere hep karşı çıkmış ve insanlara devamlı bir ümit ve yaşama şevki vermiş, hayatı güzelleştirmeyi hedef edinmiştir.

Hayriye'nin yazıldığı dönem (1700) Osmanlının inişe geçtiği yıllara rastlar. Saraya Valide Sultanlar hâkim olmuştur. Yeniçeri kazan kaldırıp isyan etmektedir. Halk bu kargaşadan oldukça payını almaktadır. Devlet idaresinde kaht-i rical yaşanmaktadır, yetersiz kişiler idarede söz sahibidirler. 18. yüzyılın başlarından itibaren devlet çarkı laçka olmuştur. Sık sık padişahlar değişmekte, azledilmektedir. Toplum düzeni gün geçtikçe bozulur olmuştur, bir önceki gün aranır hale gelmiştir. Sosyal ve ekonomik hayattaki bozulmaları halk adetâ kanıksamış durumdadır. Gün gelmiş, gece sokağa çıkmak bile bir cesaret halini almıştır. Anadolu'da iç isyanlar başını almış gitmiştir. Halk perişan ve çaresizdir. Böylece Osmanlı içte ve dışta hayatî mücadele vermek zorunda bırakılmıştır.

Bu menfi şartların yanında müspet hizmetler, halkın refah ve huzuruna yönelik gayretler olmuyor değildir. İşte Nâbî gibi edip ve şairler; ilim ve hikmet ehli çeşitli şekillerde bozuklukların önüne geçme çabası içindedirler. Hayriye bu hayırlı teşebbüslerden sadece birisidir ve o günün yaralanmış Osmanlı toplumu için bir ilâç hükmünü almıştır. Kitap elden ele, dilden dile dolaşmış ve âdeta içilerek okunur hale gelmiştir.

Günümüz şartları ve gidişatı göz önüne getirilirse, tarihin tekerrür ettiğini göreceğiz. Üç asır önceki Osmanlı toplumu ile günümüz Cumhuriyet toplumu ayni dertlerle muzdarip ve ayni tedavi şekillerine muhtaç haldedir. Hayriye'den yaptığımız seçmeler bu çerçevede gözden geçirilirse herkes kendi derdine derman bulacaktır.

Metin ve tercümesi ile birlikte 1647 beyit, 34 bölüm ve 223 sayfadan meydana gelen Hayriye'nin daha çok günümüze ışık tutan bölümlerini ve beyitlerinden seçmeler yapılmıştır.

Öğütlerin yazılış sebebi

Ey isteklerimin sevinç artıran çerağı! Ey Aziz ve Celil olan Allah’ın bağışı oğul!
Bendeki özelliklerin ve şahsî erdemlerin hepsi sende aynıyla mevcut.
Sende methedilecek ahlâk çoktur ve çok şükür, ben de o bakımdan zararda değilim.
Bunlardan biri, güzel yaratılışının kokusudur. Edebe dair alametler ise sende yaratılıştan mevcut...
Lâkin babanın bu söyledikleri de evladına fazladan bir tesirde bulunsun.
Kulaklarına bir küpe olsun diye ve sana akıllıca bir sermaye olması için.
Ey babasının cani! İstediğim, bunların her zaman kulağında küpe olmasıdır.
Dilerim ki bunu, canından da nazik tutasın ve bir an bile yanından ayırmayasın, aklından çıkarmayasın!
Bunun feyzi mahşer gününe dek yürürlükte olsun ve hem seni, hem de başkalarını kuşatsın.
Bu nimetten sen de yiyip istifade edesin ve "babamın yadigârıdır" diye anasın.
Böylece sen ölünce lütfunla ruhumu şad edesin ve bir dua ile beni daima hatırlayasın.
İşlediklerinin daima sonunu düşün ve böylece din evin onarılmış olsun.

İslâmın beş temeli

İslâm yapısının beş temeli hikmet ölçüsüyle yükseldi.
Bu binanın içinde olan kişi rahattır. Dışı ise fenalıkların ayakları altında kalmıştır.
Bilhassa seher vaktinde hiç yatma, uyanık ol. O vakitte kendini tevbe seccadesine vakfet.
O saatte Allah huzurunda el bağlayıp hatalarından dolayı gözyaşı dökmek ne saadettir.
Secde için alnını yere koy da yeryüzünde gerçek saltanat ne imiş bir gör.
Eğer islâmın değerini gerçekten anlayabilseydin, namazı kılmak için bir an bile gecikmezdin.
Gerçi senin yaşındaki çocuklar bunu anlayamaz, ama yine de sana bu sırrı açıklayayım.
Çalış ve gayret göster ki git gide bunun hikmetini anlayacaksın.
Ey parlak ay gibi olan oğul! Eğer namaz kılacak olursan elif gibi düzgün durmalısın.
Rükûa vardığında da dal harfi ortaya çıkar. Bu söz Peygamber’indir, bilesin!
Ey harikulade ruh oğul! İnsan olup bunu anlayabilirsen, secdeye kapandığında da mim harfinin daire sekli görünür.
Anla ki "Namaz kılmayan kişi, hiç âdem olur mu?" sözündeki sırlar sana açılır.

Oruç bir rahmet sofrasıdır

Ey babalık bağının seçkin meyvesi! Ey hayat denizindeki sedefin incisi oğul!
Hasta olmadıktan ve vücudun halsiz kalmadıktan sonra Ramazan orucunu sakin geçirme.
Oruç, Allah’ın kullarına bir lütfudur. Orucun mükâfatını bizzat Allah verir.
Oruç bir rahmet sofrasıdır. Oruçlu için ise nurdan bir elbisedir.
Oruç gizli tutulan gizli bir ibadettir. Onun için asla oruca riya giremez.
Oruç, Allah’ın ezelî kudret ve kuvvetine mensup temiz bir gizliliktir. Oruç melekiyet sıfatına bürünmektir.
Oruç, Cennet nimetlerinin yol göstericisidir. Böylece oruçta yeme içmeyi terk etmek bir rahmet sebebi olur.
Ta gecenin karanlığı uzadığı bir vakitte günesin parlak yüzük taşı, senin ağzına mühür vurur, yeme içme kesilir.
Artik kendi nurun parlamaya baslar ve kötü amellerin gece karanlığına gömülür, affedilir.
O ne saadettir ki dudağın kapalı olduğu için, yeme-içme olmadığı için bütün beyhude işlerden uzaklaşmışsındır.

Kabe yoluna git

Ey can güllüğünün taze yetişmiş gülü! Ey bilgi ve anlayış dimağını kokularla donatan oğul!
Yola çıkacaksan mutlaka Kabe yoluna git. Gayesiz boşuna yapılmış bir yolculuk cehennem ateşine götürür.
Hacer-i Esved, Allah’ın sevgili kullarının, öperek şifa buldukları bir taştır.
Günahlardan minnetsizce yıkanıp temizlenmek için Altın Oluktan rahmet dökülür.
Zemzem suyu ferahlık verici bir ilaç gibidir. Ondan içen suçlu kullara şifa verir, günahlarından arınmalarını sağlar.
"Lebbeyk" sedalarını çıkaran nefesler göklere doğru uydular gibi yükselir, giderler.
Bu ne ikbal, bu ne saadet ve ne mertebedir ki Allah\'in evini tavaf edersin.
Arefe günü, yarlıgayıcı Allah'ın, insanları hesap için topladığı kıyamet gününden bir örnektir.
Arafat\'in o berraklığı ve ter temizliği, satır satır günahların affı için berat yazmaktadır.
Orada günahtan kararmış defterler yıkanmış, paklanmış ve orada günaha esir olanlar azat olunmuştur.
İhramlar içindeki hacıların oluşturdukları gümüş halkanın üstünde Rahmet dağı bir yüzük taşı gibi durur.
Ey oğulcuğum! Eğer sen Kabe'nin etrafını tavaf eden bir pergel olursan, bir gün elbet kazanç noktasi sana kendini gösterecektir, karşılığını kıyamette alırsın.

Malını muhtaçlardan esirgeme

Ey sedefin kulak süsleyen incisi! Ey şeref hanedanının hayırlı halefi oğul!
Üzerinde zekâta ait olan bir tanecik bile bırakma. Zekâtını ver ki malin bereketi ve hayri olsun.
Zekâta ayrılan o mal Hazret-i Allah'ın hakkıdır, sen de edasını ihmal etme.
Zekât, fakirlerin hakkıdır. Ondan elini çekme, vermezlik yapma ki temiz olan malını kirletmeyesin.
Zekâtını verdikçe Allah'ın emri üzerinesin ve Allah senin o malının birine on verir.
Malının zekâtını vermezsen bereketi kalmaz ve o nimet sende fazla durmaz.
Malın telef olması, zekâtını vermemektendir. Ayrıca zekâtı vermemek bazı musibetlere de hedef olur.
Dine uyularak verilen zekât, malın tohumudur ve zekât olarak verilen mal, bu tohum, Allah katında kabul toprağına ekilmiş olur.
Serpilmiş tohum yerden fazlasıyla biter ki, bu da iki âlemde sana yeterlidir.
Fakirliği ve zenginliği yaratan Allah, zekâtı da fakirlere tahsis etmiş.
Her şeye kadir olan Allah'ın seni zengin yaratırken onu da fakir etmesinin elbette bir hikmeti vardır.
Fakirlerin hakkını kesme. Senesi geldikçe zekâtını ver.
Ayrıca sadaka vererek de zekâtını tamamla. Bir mal için zekât kök, sadaka ise dal budaktır.
Sadakadan elde edilecek sevabın siniri yoktur. Nitekim bunu kuvvetlendiren bir çok da ayetler vardır.
Fakirler zenginlerin aynasıdır. Nitekim her şey zıddı ile vardır.
Eğer Allah’ın takdiri, seni onun yerine fakir yaratsaydı, bunu değiştirmeye gücün yeter miydi?
Fakirlik olmayınca zenginliğin güzelliği ve çekiciliği kalmaz. İşte Allah bunu böyle yaratmış.
Nimetin şükrüne sebep fakirliktir. Devlet ve ikbalin güzel olusuna süs yine fakirliktir.
Bu fani dünyada fakirler olmasa acaba sen zekâtını kime verirdin?
Fakir, zekâtı almaktan kaçınırsa üzül, alırsa da memnun ol, sevin.
Zekât, senin ikbaline ve varlığına bir vesiledir. Bunu da Allah tarafından sana verilmiş bir nimet ve lütuf kabul et.
Allah'ın verdiği nimete şükretmesini bil ki ekmeğin ve suyun ziyadeleşsin.
Fukaraya merhamet nazarıyla bak. Sertlikle konuşma, cömertlik et.
Malini muhtaçlardan esirgeme. Allah\'in sana verdiği nimetten açlara ve yoksullara yedir.
Kapını, fakirlerin bos dönmeyecekleri bir hale getir ve mümkün olduğu kadar ihsanda bulun.
Acıkmışı doyurmak, her gün nafile oruç tutmaktan hayırlıdır.
Senin elinden bir açın doyması, nice camiyi tamir ettirmenden yeğdir.
Bir susuza su vermen, her yıl Kabe'yi ziyaret etmenden daha hayırlıdır.
Senin yüzünden ihtiyaç sahiplerinin sevinmesi ne büyük saadet, ne büyük yücelik, ne büyük devlettir.
O geçim mali ne kutludur ki, fakirler onunla ihtiyaçlarını karşılarlar...
Ve o mal sahibi ne saâdetlidir ki bin yere azık gönderir.
Bir fakire yardımı dokunan kişi gerçekten dine layık kişidir ve o kişinin Hayri başkalarına da geçer.
Sakin fukaraya tiksinti ile bakma ve asla ihsanda bulunmaktan kaçınma.
İhsanda bulunarak çocukları sevindir. Gönüllerini alarak kalplerini mamur et.
Hele hele yetimlerin ve kimsesizlerin yaralı gönüllerine merhem olursa...
Eğer gidişatını düzelttiysen ve Allah da sana malca nimet ve zenginlik verdiyse nimete nankörlük semtine sakin ayak basma ve hem fiil, hem de söz ile şükrünü eda et.
Gerçi şükür kelimesi herkesçe bilinir, herkes şükreder, ama sen yine de can u gönülden şükret.
Hem gizli gizli ve çok çok şükret; hem de ayni şekilde ihtiyaç sahiplerine ihsanda bulun.
Allah’ın kullarını aç, elbiseye, ekmeğe ve yiyeceğe muhtaç görünce ihsan kapısını sakin kapatma ve sana hacetini bildireni sakin geri çevirme.

Misafire ikram et

Evine gelen misafir kim olursa olsun elinde bulunan her şeyle sofranı donat.
Misafire kıymeti ölçüsünde tazim göster ve misafirliğin şanına yakışır ikramda bulun.
Misafir kaba saba bir kişi bile olsa sabır göster ve bir tatlı dil ile hatırını yap.
Misafirin gözünü hasret çektiği şeyden perdeleme ve isteğinin imkânı varsa onu ondan esirgeme.
Misafirin gönlünü bos kuruntulardan kurtar. İsteğinin yerine getirilmesi için imkânlarının hepsini kullan.
Misafirin arzusunu yerine getirmek elinde değilse o garibi küstürmeden geri çevirmeye çalış.

Yaptığın hayrı basa kakma

Fakirlere lütuf ve ihsanda bulunduğunda riyakâr davranmamak da ayrıca teşekküre değer.
Eğer fukaraya ihsanda bulunursan bunu gizli yap ve yardım ettiğini yalnızca Allah Teâla bilsin.
Yaptığın hayrı sakin basa kakarak boşa giderme, Karsındakinin utanmasına meydan verme ve ancak kendin utan.
Nice insanlar yardım istemekten utanırlar. Senin vazifen bu durumda olanları arayıp bulmaktır.
Nice ikbali ile aşağılık olmuş kişiler vardır ki bunlar kendi felaketlerinin ayakları altına düşmüşlerdir.
Öyleleri de vardır ki fakirlik kösesinde ayaklar altında kalmıştır da bir şey isteyip dilenemez.
İşte böyle kişiler için sen bir çare ulaştıran ol, ki bu hareket altın tavan yapmakta daha iyidir.
Bu islerdeki inceliği anla ki aslında yaptığın hayır senin kendinedir.
Eğer yardımında karsındakini incitirsen yahut riya için yaparsan, bunun hayrı ne sana, ne de ona fayda etmez ve kaybolup gider.
Kimsesizlere yardım dağıtmak; zenginleri davet etmekten elbette çok daha üstündür.
Oysa o zenginler hem yer içerler; hem de seni çekiştirirler ve bir noksanın varsa onu anlatırlar.

İlimlerle kendini donat

Ey edeb çimenliğini süsleyen fidan; ey babasının gönlüne ve gözüne nur bağışlayan oğul!
Gece gündüz şerefli mukaddes, ilimlere çalis ve hayvan gibi cahil kalma da ilim öğrenen ol.
İlim Allah’ın sıfatlarındandır ve dolayısıyla tüm sıfatların en yücesi ilim sıfatıdır, ilim her şeyin üstündedir.
İlim öğrenmeye çalış ve bilgililerin bilgisi ol. Resûl-i Ekrem efendimiz ilim öğrenmenin farz olduğunu söyledi.
Yine o ilim sahibi Peygamber dedi ki "Beşikten mezara kadar ilim öğreniniz!\"
Nur diyarının sultanı ilim hakkında "Rabbi zıdnî\" (Rabbim, ilmimi artır) isteğine memur oldu.
Öyle bir ilim şehrini arayıp bul ki kapısı Peygamber'in (a.s.m.) damadı Ali olsun.
Varlığın yüzünün süsleyicisi ilimdir. Var ile yoku bilme yolu, yine ilimdir.
İlim ilâhî bir sofradır. İlim Allah\'tan insanlara bir bağış, bir bahşiştir.
Değer ve yücelik rabıtası ilimdir. Gönül berraklığı ve ağırbaşlılığın sebebi ilimdir.
İlim, büyüklük ve mertebenin güvenliği ve koruyucusu; ilim, doğruluğun ve talihin kopmayan bagi...
İlim, sahili olmayan bir denizdir ki onun içinde âlim geçinenler gerçekte cahildir.
Allah, cahillik için "ölüm", ilim için "hayat”tır dedi. Sen de sakin ölü gurubuyla ayni durumda olma.
Cahillik ile ebedî hayattan mahrum olma ve iyi ile kötüyü ilim vasıtasıyla birbirinden ayır.
Çeşitli ilimler ile kendini donat, zihnini doldur. Belki bir gün ona ihtiyacın olur da kullanman gerekir.
Bir şeyi bilmek, sorulduğu zaman "Ben onu bilmiyorum" demekten daha güzel değil mi?
Peygamber efendimizin (a.s.m.) insanlara telkini "İlim Çin'de de olsa gidip alınız." hadîsidir.

İlmi ehlinden öğren

Bir şeyi ehlinden öğren ve bunu yaparken utanma. Çünkü her şeyin âlimliği, cahilliğinden daha iyidir.
Bir şeyden habersiz olan câhil nerde; her şeyi bilen nerde! Hiç gören ile âmâ bir olur mu?
Ne kadar ululuk ve maddi üstünlük bulsa da câhile mevki ile yücelik gelmez.
Cehalet insana bir belâ zindanıdır ki içine düsenler ondan kurtuluşun yüzünü görmez.
İlim, varlığın; cahillik ise yokluğun kaynağıdır. Hiç var ile yok beraber olabilir mi?
İlimle uğraşmak kadar yüce bir is olmadı. İlimden de hiç kimse elem görmedi.
Yaratıcı olan Allah’ın sıfatlarına sinir olmadığı gibi ilmin şerefine de bir son yoktur.
Sakin ilmin dış kabuğunda kalma. Mânâların özüne ulaşmaya bak.
İlmin dış kabuğunda kalmak, kusun tek kanatla uçmaya kalkması gibidir. Onun için sen de ilmin dışında kalmayıp içine doğru yönel.
Nitekim yürünüp geçilen yer, evin dışıdır. Oturulup durulacak yer ise o evin içindeki halvettir.
Hiç denizin sahilinde inci olur mu? Cevher istiyorsan elbette derinine dalman lâzım.

Dilinde ve gönlünde Allah olsun

Ey varlık ve vücut mecmuasının seçkin nüshası, ey sıfat aynasının süslü ve yakışıklı resmi oğul!
Bu öğüdümü kulağına asili bir küpe eyle: "Sakın kimseye fazilet satmaya kalkma!"
İnsanı hakikate yaklaştıran, Allah yolunda yüce mertebelere ulasan kişilerin temiz nefesleri, sözleridir.
Eğer devrinde mürşid-i kâmil bulunmazsa, sana Kur'an bir mürşid olarak yeter.
Arif ol, sakin ham sofu olma; gayret göster de yakin sırrına, Allah ilmine erenlerden ol.
Allah seni Kendisini bilmen için ve Ona candan kulluk etmen için yarattı.
Asil lâzım olan dünya denilen bu evin sahibidir (Allah\'tır). Cahiller ise sahibi yerine evini isterler.
Evin sahibi senin olasıya kadar gece gündüz çalış ve bunun için pervane ol.
Dilindeki ve gönlündeki daima Allah olsun. Uğruna can verdiğin yer, yine Allah’ın yüce dergâhı olsun.
Cennet ümidi ve Cehennem korkusu ile çalışma. Ey gerçeği gören kişi! Cennet ve Cehennemin asil sahibini isteyip bul.
Kendini ara, bul! Sen kimsin? Kim olduğunu idrak et ki iki âlem sana apaçık görünsün.
Âmâ o kişidir ki hakikat kapıları kapandığı zaman varlıkları hakikatleriyle göremez.
Peygamberlerin övüncü Hazret-i Peygamber (a.s.m.) bile, hakikatler kendisine açılsın diye duada bulunurdu.

Her gördüğüne istek duyma

Kimseye ihtiyacını arz etme de, minnet yükü altında eğrilme.
İsteğin için ağzını sakin açma; dilenme sözleriyle dudağını bulaştırma.
Sana ayrılmış olan rızık elbette seni bulur. Öyleyse açgözlülükten ele geçen yalnızca yüzsuyu dökmektir.
Sana takdir olunmamış rızık ele geçmez; sana ayrılmış olan da asla başkasına gitmez.
Kıymetini bilip harcamayan için yüzsuyu, bengisudur ki Nil ve Fırat nehirleri onun bir damlasına bile susamışlardır.
Kıymetini yücelt, bayağı olma. Her gördüğüne istek duyma!
Kimin elinde ne var ki isteyesin. Onu yahut bunu \"bana ver!\" diyesin.
O kul da Allah’ın ihsanına muhtaçtır ve Allah’ın bağışına bağlanıp kalmıştır.
O acizin lütfedecek hali mi var yahut sana bağışlayacak malı mı var?
Allah, lûtfunu herkese karşılık beklemeden verir. Kulun mülkiyeti ise arada yalnızca bir vasıtadır.
Gerçi sebebi terk edip bağışta bulunmamak sevap değildir, ama sebep, müsebbipsiz hiçbir ise yaramaz.
Sana rızık olarak verilen şeyin seni bulması için birinden istemeye ihtiyacın olduğunu sanma. Başkasından isteyip de bos yere mihnet ve sıkıntı çekme.
Allah’ın sana bahşedeceğine güven ki rızkın, sana kavuşmak için senin ona olan askından daha büyük âşıktır; sen ona yürürken o sana doğru koşar.
Allah’ın verdiği ile yetinip evciğinin kösesinde rahat yaşamak hoştur.
Hakkin ve ruhsatın olmadan bir mala el uzatma. Halini bilecek olan, senden daha büyük ve bilgili olan Allah’tır.